Mosty (do 1945 roku: Speck)

Mosty położone są 10 km na wschód od Goleniowa przy drodze Goleniów – Maszewo sąsiadująca z Imnem, Danowem, Burowem i Pogrzymiem. Są jedną z największych wsi Gminy Goleniów.

Ludzie w okolicach Mostów pojawiali się od najdawniejszych czasów, zaraz po ustąpieniu lodowca, co miało miejsce ok. 12.000 – 10.000 lat p.n.e., w starszej epoce kamienia – paleolicie. Świadczy o tym wiele znalezisk archeologicznych. Początki trwałego osadnictwa sięgają tu końca młodszej epoki kamiennej – neolitu. W końcowym okresie neolitu (2200-1700 p.n.e.) na terenie wsi i w jej najbliższej okolicy pojawiła się ludność kultury ceramiki sznurowej. Używała ona naczyń zdobionych wątkiem sznurowym. W okolicach Mostów znaleziono wiele pojedynczych krzemiennych sztyletów, grotów strzał i drobnych ułamków naczyń z tego okresu.

fot. Mosty na początku XX wieku. Zdjęcie ODDZG „Żółty Domek„

fot. Widok na Mosty- marzec 2025. Zdjęcia Michał Janda

Zlokalizowane w Mostach cmentarzysko z czasów kultury lateńskiej (urny obwałowane kamieniami) oraz ślady osady z wczesnego średniowiecza pozwalają  przypuszczać o istnieniu na obszarze wsi nieprzerwanej ciągłości osadniczej od czasów neolitu do czasów średniowiecza. Można również zakładać, że na bazie istniejącej osady powstała średniowieczna wieś wzmiankowana po raz pierwszy w dokumencie z 14 lutego 1302 r. w którym wymienia się istniejący tu zamek, który był prawdopodobnie jednym z zamków w łańcuchu obronnym Mosty – Budno – Goleniów.

Z zachowanych dokumentów wynika, że wieś, której niemiecka nazwa brzmiała Speck (Obecna nazwa Mosty wywodzi się od słowiańskiej nazwy Kamienny Most. Znajdował się tu gród – być może pole grzebalne.). Aby dotrzeć do wspomnianego grodu „Kamienny Most” należało przejść przez bród w Łosośnicy, (w pobliżu Imna, od strony północnej) wyłożony (moszczony) kamieniami.

W swojej historii wieś kilkakrotnie zmieniała właścicieli. Początkowo była niedziedzicznym lennem rodu von Visen. W 1477 r. przeszła we władanie rodu von Flemming i częściowo von Petersdorff. W 1748 r  wieku majątek mostecki sprzedany został za bardzo niską sumę 8.600 talarów Krystianowi Müllerowi – urzędnikowi nowogrodzkiemu, odkupiony  powtórnie w 1776 r. przez Flemmingów, którzy w 1779 r. sprzedali go Kurtowi von Petersdorf (spokrewnionego z Flemmingami).

fot. Pałac w roku 1927. Zdjęcie z kolekcji Wojciech Janda

W 1802 r. Mosty kupił za 35.300 talarów Jan Fryderyk von Blankschein. W tym czasie w Mostach wzmiankowano stary okazały dwór. W 1809 r. majątek nabył Friedrich Wilhelm von Hake, który w tym samym roku sprzedał ją zarządcy dóbr Carlowi Augustowi Ferdinandowi Karbe, który z krótką przerwą jej był jej właścicielem do 1841 r. W tym roku jego córka Lucie wyszła za mąż za Joachima Friedricha von Scheven. W prezencie ślubnym otrzymali majątek Mosty.

Carl Karbe założył w 1912 r. kolonię Imno, a w 1818 r. wieś i folwark Pogrzymie oraz folwark Przepiórki (leśniczówka Mosty). Carl Karbe doprowadził podupadły majątek do rozkwitu i pozwolił sobie na wybudowanie wielu nowych budynków gospodarczych i nowego pałacu. Zajmował się hodowlą owiec o wysokiej jakości wełnie oraz bydła mięsnego.

fot. Zdjęcie z ODDZG „Żółty Domek”

W 1850 r. August von Scheven sprzedał majątek dla Wilhelma Flügge, który w 1872 r. został nobilitowany (uszlachcony). Rodzina von Flügge posiadała majątek do 1945 r. Syn Wilhelma, Erich w 1910 r. wybudował nowy pałac w Mostch. Pałac w zniekształconej w wyniku remontu w latach 70. XX w. formie przetrwał do chwili obecnej.

W 1910 r., po wybudowaniu pałacu rozpoczęto gwałtowną modernizację i rozbudowę majątku. Z zachowanych dokumentów wiemy, że w 1915 r. zbudowano dwa domy mieszkalne z dziedzińcem i ogrodem oraz wolnostojące stajnie. W 1920 r. wybudowano dom zarządcy (Verwalterhaus). W 1924 r. wybudowano budynek narzędziowni, świniarnię i stajnię. Według spisu budowli sporządzonego w latach 1910-1924 w majątku znajdowały się: dwór z dziedzińcem i ogrodem, cieplarnia, wozownia, dwie stajnie, dwie obory, dwie stodoły, 3 budynki gospodarcze typu magazynowego, drwalnia, chlewnia, owczarnia i kuźnia.

fot. Na górnej fotografii wjazd do Mostów od strony Maszewa, na dolnym jeziorko w parku. Zdjęcie ODDZG „Żółty Domek”

W 1926 r. w majątku przebudowano dwa budynki (brak określenia ich charakteru), a w 1929 r. postawiono dom dla inspektora.

W 1928 r. Erich posiadał w Mostach 500 ha ziemi ornej, 71 ha łąk, 200 ha lasów, 3 ha wód, 31 koni, 127 szt. bydła, w tym 50 krów, 685 owiec, 1 ha dróg i nieużytków, nie hodował świń. Posiadał także tartak. Poza tym w Danowie w tym czasie posiadał 527 ha ziemi ornej, 93 ha łąk, 31 ha pastwisk, 209 ha lasów, 4 ha dróg i ugorów, 60 koni, 160 szt. bydła, w tym 60 krów, nie hodował owiec, posiadał 90 świń. Prowadził fabrykę skrobi. Cały majątek w Mostach obejmował 779 ha), natomiast w Danowie 864 ha. Danowo zakupił Erich v. Flügge od Friedricha von Petersdorffa w 1901 r.

fot. Zabudowania i pałac od strony parku. Zdjęcie ODDZG „Żółty Domek”

W okresie nazistowskim rodzina von Flügge stała się obiektem szykan , ponieważ żona drugiego  spadkobiercy z rodziny Wilhelm Flügge była z pochodzenia żydówką  – Antonie z domu Hochstaedter (1826-1887).

Wg biografa rodziny von Flügge Klausa Heinricha Billa w 1939 r. do Wilhelma von Flügge, syna Ericha należało 532 ha ziemi, w tym 417 ha ziemi ornej, 53 ha łąk, 42 ha pastwisk, 32 konie, 113 szt. bydła, w tym, 55 krów, 441 owiec, 180 świń. 8 ha dróg i nieużytków.

Majątek w tym czasie był już jednak znacznie okrojony i przeznaczony do likwidacji.

fot. Budynek szkoły w z przełomu lat 30/40 tych XX wieku. Zdjęcie ODDZG „Żółty Domek”

W okresie międzywojennym miejscowość słynęła z założonej tu w latach 30. XX w. hodowli psów rasy „biały pomorski pies pasterski” (weiße pommersche Hütehund), które określano jako jedną z prastarych ras. Przypuszczano, że psy tej rasy pojawiły się na Pomorzu wraz z napływem ludności słowiańskiej. Na całym Pomorzu znajdowała się tylko jedna taka hodowla. Psy cechowały się dużą czujnością, inteligencją i odwagą. Dr Wiegand-Wangerin utworzył nawet towarzystwo hodowców i miłośników tych zwierząt. Bardzo dużej pomocy w hodowli tej rasy udzielał von Flügge, który postarał się o znalezienie pomocy finansowej na jej hodowlę i rozwój.

fot. Jedna z ulic w Mostach, przełom lat 30/40-tych XX wieku. Zdjęcie ODDZG „Żółty Domek”

W okresie 2. wojny światowej  w Mostach pracowało kilkudziesięciu robotników przymusowych, w tym Polaków. Kilka tysięcy robotników przymusowych z całej Europy przewinęło się przez zbudowaną w Mostach Osiedle fabrykę amunicji.

Jedna z rodzin radzieckich, rodzina Georgija Georgiejewicza Zubkowa (Георгий Георгиевич Зубков), jego żona Wiera Pietrowna (Вера Петровна) oraz córki Ludmiła (Людмила) i Nina (Нина) spiasały swoje wspomnienia z pobytu w Speck (Mosty) w książce „Мир и война в жизни нашей семьи” – Pokój i wojna w życiu naszej rodziny.

fot. Budynek przy drodze do Maszewa, przełom lat 30/40-tych XX wieku. Zdjęcie ODDZG „Żółty Domek”

4 – 6 marca 1945 r. wieś została ewakuowana lub mieszkańcy uciekli przed zbliżającym się frontem. Mosty wolne były od Niemców 7 marca 1945 r. 8 marca od strony Danowa wkroczyli do nich żołnierze 415. Dywizji Strzeleckiej z 61. Armii.  Działania 2. wojny światowej ominęły Mosty i wieś nie uległa zniszczeniom. Została jednak ogołocona z cennych rzeczy, między innymi częściowo ogołocony z nich został pałac.

fot. Mapa Mostów z lat 30-tych XX wieku.

W pierwszych powojennych miesiącach majątkiem w Mostach zarządzali żołnierze 5. Pułku Rolno-Gospodarczego, którzy w Mostach przejęli  560 ha.

Żołnierze Polscy opuścili miejscowość na przełomie 1945 i 1946 r., w pół roku po deportacji pozostałej tu jeszcze ludności niemieckiej.

fot. Budynek parafii, rok 1927. Zdjęcie z kolekcji Wojciech Janda

Zdarzali się Polacy, mieszkańcy wsi, w tym zatrudnieni w administracji Gminy Mosty, okradali nielicznych pozostałych w miejscowości i okolicy Niemców z ich rzeczy osobistych. Z tego powodu, m.in. 29 listopada 1945 r. zwolniony został pomocnik sekretarza gminy Sobótka (przejściowa nazwa Mostów).

W czerwcu 1945 r. na terenie III okręgu administracyjnego – Pomorze Zachodnie, utworzono gminę wiejską Mosty.  Funkcjonowała do 28 września 1954 r. W skład gminy Mosty wchodziło: wchodziło 15 gromad (wsi): Sobótka (Mosty), Brzozowo (Pogrzymie), Czanowo (Danowo), Lubnie (Tarnówko), Bolechowo, Stawiska (Stawno), Lubaczewo (Tarnowiec), Golina (Tarnowo), Burowo, Bohatyrowicze (Imno), Strumiany, Krzywacz (Krzywice), Przypole (Przypólsko), Podenisko (Podańsko) i Budowo (Budno).

W wyniku reformy administracyjnej z 1954 r. gmina Mosty została podzielona na dwie Gromady, – Mosty i Stawno. W skład Gromady Mosty weszły dotychczasowe gromady (wsie): Mosty, Budno, Burowo, Danowo i Imno.

Stan taki przetrwał z niedużymi zmianami do końca 1972 r. Od 1 stycznia 1973 r. Mosty stały się jednym z sołectw należących wiejskiej Gminy Goleniów, a następnie miejsko-wiejskiej Gminy Goleniów.

Majątek w Mostach początkowo należał do Okręgowego Zarządu Państwowych Nieruchomości Ziemskich, który w lipcu 1946 r. wydzierżawił go dla Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Partii Socjalistycznej w Szczecinie.  W 1948 r. utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Od 1949 r. do 1 stycznia 1958 r. Mosty były siedzibą Zespołu PGR.

W skład Zespołu Mosty (1952) wchodziły: Mosty, Danowo, Tarnowo, Darż Duży, Darż Mały, Węgorzyce, Radzanek, Kikorze, Maciejewo, Budno, Krzywacz i Kielichówka? Następnie w miejsce Zespołów powstały Inspektoraty PGR, w strukturze których poszczególne PGR-y, funkcjonowały jako samodzielne gospodarstwa na pełnym wewnętrznym rozrachunku gospodarczym. Nadzór nad Mostami sprawował Powiatowy Inspektorat PGR w Goleniowie.

W 1970 r. powołano Przedsiębiorstwo Wieloobiektowe Mosty. W jego skład weszły: Mosty, Budno, Maciejewo, Danowo, Tarnowo, Darż z zakładem Maszewko i folwarkiem Dąbrowica oraz Radzanek z gorzelnią.  W 1973 r. przedsiębiorstwo przekształcono w Kombinat Państwowych Gospodarstw Rolnych (KPGR). W składzie KPGR Mosty znalazły się gospodarstwa rolne z Mostów, Maciejewa, Radzanka, Darża, Tarnowa, Danowa i Budna.

Okres, w którym Mosty znajdowały się w strukturach KPGR był jednym z najlepszych w historii wsi. W tym czasie wybudowano wiele nowych obiektów gospodarczych, unowocześniono wiele mieszkań, wybudowano nową szkołę, przedszkole, osiedle mieszkaniowe, itp. KPGR był sponsorem bujnie rozwijającego się życia sportowego i kulturalnego.

W 1992 r. KPGR Mosty przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa i rozpoczęła proces prywatyzacji kombinatu. W efekcie cały wcześniejszy dorobek został zniszczony.

W 2024 r. Mosty bez Mostów Osiedla zamieszkiwało 1131 osób. Mosty Osiedle do 2013 r. wchodziły w skład sołectwa Mosty i traktowane były jako jeden organizm administracyjny. W 2013 r. utworzono samodzielne sołectwo Mosty Osiedle.

fot. Mapa Mostów z roku 1922